«كوكجايلاۋ جوباسى» قاجەت پە؟  ەكولوگيالىق سانانى قايتسەك كوتەرەمىز؟ قوعامداعى سىبايلاس جەمقورلىق نەگە توقتاماي تۇر؟ ادىلەتتىلىك قايتسە، قالپىنا كەلەدى.؟ وسى جانە تاعى باسقا ماسەلەلەرگە قاتىستى qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ساۋالدارىنا  «بايتاق بولاشاق» ەكولوگيالىق اليانسىنىڭ ءتوراعاسى ازاماتحان ءامىرتاي  جاۋاپ بەردى.

–كەيىنگى كەزدە ءارتۇرلى باق-نا ءجيى سۇحبات بەرىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە بەلسەندى پىكىر ايتىپ ءجۇرسىز؟ مۇنىڭ سەبەبى نەدە، تىنىشتىق پا؟

–جالپى بەلسەندى ادامدار قايدان شىعادى؟ ادامنىڭ قوعامداعى، مەملەكەتپەن اراداعى قارىم-قاتىناستىڭ تۇسىنىسپەۋشىلىگىنەن  بەلسەندىلەر تۋادى. قاي ەلدى الاتىن بولساق تا، سولاي. قوعامدىق قارىم-قاتىناستا ادىلەتسىزدىك  جاعداي ءجيى ورىن الاتىن بولسا، بەلسەندىلەر وز-وزىنەن پايدا بولادى.

–سوندا ءسىز دە ادىلەتسىزدىكتى كوپ كوردىڭىز بە؟

–«مەن بالا كەزىمنەن، فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبىندە جانە ۋنيۆەرسيتەتتە جۇرگەندە جاقسى وقىسام، ومىرگە دايىن بولامىن» دەپ ويلايتىنمىن. جۇمىس ىستەدىم. 2000 جىلدارى ۇلكەن جوبالار جاسادىم. قازاقستانداعى ءىت cالاسىنداعى ەڭ ءىرى ون كومپانيانىڭ ءبىرىن اشتىم. كوپ جۇمىس اتقاردىق. بيزنەسىمىز وركەندەدى. ءبىراق قىسىم جاسالا باستادى. ەشقانداي زاڭ بۇزعان جوقپىز. ارتىمىزعا تەكسەرۋشىلەردى سالىپ قويدى. سول كەزدە وز-وزىمە سۇراق قويدىم: مۇنىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟ سويتسەك، مەملەكەتتە ىقپالى بار ءبىر ادامنىڭ ءبىزدىڭ كومپانياعا كوزى تۇسكەن ەكەن. اياعان جوق. تەكسەردى. ءبىراق ءبىز اشىق جۇمىس ىستەدىك. ءتىپتى قىسىم جاسالىپ جاتقانى جونىندە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە دەيىن حات جازدىق. ودان كەيىن قىسىم ءتىپتى كۇشەيە ءتۇستى. ەشنارسە تاپپادى. ءبىراق بيزنەسىمدى الگى ىقپالدى ادامدار بىت-شىتىن شىعاردى. وزدەرىنە الدى. ماماندارىم دا سولاي قاراي كەتتى. وسىنداي كەدەرگىنىڭ ءبارى مەنى شىڭداي ءتۇستى. رەنىش قالعانمەن،  العا قويىلعان ماقساتتى جارتى جولدا تاستاپ كەتە المادىم. ءبىلىمىمدى، تاجىريبەمدى جەتىلدىرۋ ءۇشىن شەتەلگە كەتىپ قالدىم. امەريكا مەن انگليادا وقىپ، جۇمىس ىستەدىم. ءوزىم ەلەكتروندى قىزمەت پەن ستاتيستيكا سالاسى باعدارلاماسىنىڭ اۆتورى بولعاندىقتان  2013 جىلى ەلگە ورالىپ، قايتادان كاسىپ اشتىم. ۇزاماي ونى دا تارتىپ الدى. ءبىراق ولار تياناقتى ىستەي المادى.  جۇمساعان قارجىلارى شىعىن بولىپ، بوسقا كەتتى. وسىنىڭ بارلىعى مەنىڭ قوعامدىق بەلسەندىلىگىمدى وياتتى.

بىزدە قالاي ءقازىر؟ تەلەارنا مەنن باق-تاردا «كاسىپتى وركەندەتۋگە جاعداي جاساپ جاتىرمىز» دەپ ءجيى ايتادى. ءبىراق بيزنەسىڭ وركەندەپ، كوزگە تۇسە باستاساڭ، ونى الىپ قويادى نەمەسە كوپ كەدەرگى جاسايدى. قوعامداعى وسىنداي ادىلەتسىزدىكتەر مەنى دە اشىندىردى. ءبىر عانا نارسەنى ايتايىن، 90 جىلدارى جابايى نارىقتا رەكەتتەر كوپ بولدى عوي...

–سولار قايدا ءقازىر؟  كورىنبەيدى عوي...

–كورىنبەيدى. ءبىراق  ولاردىڭ بارلىعى دا مەملەكەتتىك ورگاندارعا كىرىپ كەتكەن. سول جەردە جۇمىس  ىستەيدى.  مەملەكەتتىك تەتىك ارقىلى ىقپال ەتىپ وتىرادى.

–وسى پىكىرىڭىز وزىڭىزگە كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن عوي.

 –نەگە ۇندەمەي وتىرۋىمىز كەرەك؟! بۇل – شىندىق.  ولاردىڭ بارلىعى دا وسىنداي جۇمىستار ارقىلى اقشا جاسايدى، ءسويتىپ باييدى. قىسقاسى، مەملەكەتتىك قىزمەت بيزنەسكە، اقشا تابۋعا اينالدى. ءقازىر مينيستر دە، ونىڭ ورىنباسارى سىبايلاس جەمقورلىقپەن ۇستالىپ جاتىر. ۇستالسا دا، قويمايدى، تويمايدى. مىسالى، ءبىر اكىم وبلىسقا تاعايىندالدى دەلىك. سودان باستاپ وعان جوعارىدان قوڭىراۋلار تۇسە باستايدى. «انا ادامدى مىنا جوباعا قوي، مىنانداي كاسىپ اشۋ كەرەك». وليگارحتار دا قوڭىراۋ شالىپ، تىنىشتىق بەرمەيدى. ەندى اكىم نە ىستەۋى كەرەك؟ سولار ۇسىنعان اقىماقتاردى قىزمەتكە  الادى. سوسىن قالاي جۇمىس جاندانادى؟ ءقازىر جان-جاعىڭ تولى – جەمقورلىق. بالاباقشانىڭ مەڭگەرۋشىسى، اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرى، مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولۋ – ءبارى دە اقشا. قىزمەتتىڭ ءبارى دە ءقازىر ساتىلادى. قوعام ءىرىپ-شىرىپ بارا جاتىر. مۇنداي كەلەڭسىز جاعدايدى كورىپ وتىرىپ، قالاي بەلسەندى بولمايسىڭ؟!

–ءبىراق مۇنداي جاعىمسىز ارەكەتتەن قوعام قالاي بولعاندا دا تازارۋ كەرەك. بۇلاي كەتە بەرۋى مۇمكىن ەمەس قوي...

–قوعام قالاي تازارادى؟ ءسىز، ءبىز، حالىق بەلسەندى بولعاندا عانا قوعام جەمقورلىقتان تازارادى. قازاقستانداعى 18 ميلليون حالىقتىڭ 10 پايىزى عانا بيزنەس، الىپ-ساتۋ سەكىلدى كاسىپتىڭ اينالاسىندا جۇرگەندەر. قالعان 90 پايىزى بەلسەندىلىكتەن ادا.

–ال بەلسەندىلىك ارتۋ ءۇشىن نە قاجەت؟

–قۇندىلىق كەرەك.

–ول قانداي قۇندىلىق؟

–ءبىر بەلسەندىلەر  قازاق قوعامىن ءتىل ماسەلەسى ارقىلى بىرەكتىرەمىز دەپ ويلادى. بىرىكتىرە المادى. ءتىل سالاسىندا جۇمىس ىستەپ جاتقان قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى جوق. ۇكىمەت مۇشەلەرى، پارلامەنت قازاقشا سويلەي مە؟ جوق. دەمەك ولار سەنىڭ تىلىڭە پىسقىرىپ تا قارامايدى. جالپى الەمدىك تاريحتىڭ ستاتيستيكاسىنا زەر سالىپ قاراڭىزشى:ۇلتتىق جانە تىلگە قاتىستى ماسەلە كوتەرىپ جۇرگەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ عۇمىرى ەشۋاقىتتا ۇزاققا بارماعان. ولاردىڭ بارلىعى اقشاعا ساتىلىپ كەتەدى.

–ال ءسىز ايتىپ وتىرعان قۇندىلىق نە؟!.

–بۇل – ادامداردىڭ قۇقىعى. قوعامدا ءوز قۇقىڭدى تالاپ ەتۋىڭ قاجەت، ادام قۇقى تاپتالماۋى كەرەك.  ول ءۇشىن مەن ايتقان بەلسەندىلىك قاجەت.  ەكىنشى بۇل – ەكولوگيالىق ماسەلە. ەكولوگيا قازاقستاندا عانا ەمەس،  عالامدىق پروبلەما.  مىسالى، ەۋروپادا ەكولوگيالىق ماسەلەمەن اينالىساتىن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىگى وتە مىقتى. ءبىزدىڭ جەپ وتىرعان تاماعىمىز، اۋىز سۋىمىز، قورشاعان ورتا مەن جانۋارلار الەمى، تابيعات بارلىعىندا دا ەكولوگيالىق پروبلەما بار. ەكولوگيالىق قۇندىلىقتىڭ ءمانى تەرەڭ ەكەنىن حالىققا جەتكىزۋگە ۇمتىلىپ وتىرعانىمىزدىڭ سىرى دا سول. ەكولوگيا ساياسات ەمەس، ودان جوعارى تۇر. ەكولوگيا – عىلىمنىڭ، ءبىلىمنىڭ، اقىلدىڭ  جەتىستىگى. ەندەشە، اللا تاعالا جاراتقان، امانات ەتكەن  قورشاعان ورتاعا قيانات جاساۋ – قىلمىس.

–سوندا...

–مەن ادىلەتسىزدىككە قارسىمىن. قازاقستاندا اركەز ادىلەتتىلىك سالتانات قۇرسا دەيمىن. ارام اقشادان اۋلاق جۇرەمىن. بۇل – مەنىڭ ومىرلىك پوزيسيام. سوندىقتان قانشا جەردەن كەدەرگى جاسالسا دا، مەنى ءوز ۇستانىمىمنان ەشكىم قايتارا المايدى.

– سونشالىقتى كىمگە سەنەسىز؟ ارتىڭىزدا كىم تۇر؟

–مەن وزىمە سەنەمىن. ويتكەنى وسى كۇنگە دەيىن جيناعان باي ومىرلىك تاجىريبەم بار. ءيا، جالعىز ادامنىڭ،  جاياۋدىڭ شاڭى شىقپايدى. مەنىڭ جانىمدا ەكولوگيالىق ماسەلەمەن اينالىساتىن  جاقتاستارىم، كوماندام بار. ءبىز «بايتاق –بولاشاق» ەكولوگيالىق اليانسىن قۇردىق. اليانستىڭ رسەپۋبليكادا 13 فيليالى بار. ەكىنشىدەن،  قازاقستانداعى  تانىمال قوعامدىق قايراتكەرلەردىڭ باسىن بىرىكتىردىك. اقساقالدار كەڭەسى جۇمىس ىستەيدى. بۇل –  ۇلكەن كۇش. ءقازىر رەسپۋبليكادا عانا ەمەس، جەرگىلىكتى جەرلەردە وتە بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىرمىز. قانداي جاعدايلارعا قاراماستان، جۇمىستى جالعاستىرا  بەرەمىز. ۇشىنشىدەن،  قوعامدىق جۇمىسقا قاتىستى ۇلكەن تاجىريبەمىز بار.تورتىنشىدەن، ءبىزدىڭ الەمدىك دارەجەدەگى بايلانىسىمىز وتە كۇشتى.

– دەمەك...

– ءبىز سەنتريستىك باعىت ۇستانامىز. ەكولوگيالىق ۇيىم بولعاندىقتان، ءارۋاقىتتا  كومپروميسسكە بارامىز. ويتكەنى  ريەۆوليۋسيا ءبارىن قۇرتادى، بار نارسەنى جوعالتادى. ءبىز ەۆوليۋسيالىق جولمەن عانا ادامنىڭ ەكولوگيالىق ساناسى مەن كوزقاراسىن وزگەرتە الامىز. جالپى مەن ءقازاقتىلدى جىگىتپىن، اۋىلدىڭ كوشپەندى ءومىرىن كورگەن اداممىن. جازدىگۇنى - جايلاۋدا، قىستا – قىستاۋداعى ءومىردى كوردىم.  جانىم  –قازاق. ناعىز قازاقتىڭ مەنتاليتەتىن جاقسى بىلەمىن. سوندىقتان ۇلتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن بۇگىنگى  بار نارسەنى جوعالتپاۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ەكولوگيالىق سانانى كوتەرۋىمىز كەرەك. بالا كەزىمىزدەن اتا-انامىز «اعاشتى سىندىرما، جەرگە تۇكىرمە» دەپ ۇيرەتتى عوي. جالپى  ەكولوگياعا ەڭ جاقىن حالىق كوشپەندىلەر بولىپ سانالادى. سوندىقتان بۇل ءبىزدىڭ قانىمىزداعى بار نارسە.  نەگىزى تەرريتوريالىق تۇرعىدان قازاقستان دۇرىس جەردە ورنالاسقان. بۇل – اللتاعالانىڭ بەرگەن سىيى. بولاشاقتا ەۋراازيانى بىرىكتىرە الاتىن حالىققا اينالۋىمىز قاجەت.

–قازىرگى ەڭ كۇيىپ تۇرعان ماسەلە – «كوجايلاۋدىڭ» جايى. جالپى تاۋ شاڭعىسى كۋرورتتىق ايماعى سالىنۋ كەرەك پە، جوق پا؟

–ءبىز ونىڭ سالىنۋىنا قارسىمىز. بۇل جەردە اشىقتىق جوق. وتە قىمبات جوبا. مىڭ گەكتار جەردىڭ 100 گەكتارىنا تاۋ شاڭعىسى جولى سالىنار. ال 900 گەكتارىنا كوتتەدج قالاشىعى سالىناتىن بولسا، ول كىمگە ساتىلادى؟ ونىڭ قارجىسى بيۋدجەتكە تۇسەدى مە؟ سوندىقتان مۇنىڭ  قاراپايىم حالىققا تۇك پايداسى جوق. مەن قولىم بوساعان ساتتە اقبۇلاق پەن شىمبۇلاققا بارىپ، شاڭعى تەبەمىن. جاي جۇمىس كۇندەرى وندا ادام جوق. تەك سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى عانا بارادى. دەمەك، مۇنداي جاعدايدا ءۇشىنشى تاۋ شاڭعى كۋرورتىنىڭ قاجەتى نە؟ بۇل تۋرالى اليانس ءوز پوزيسياسىن ءبىلدىردى، ايتتىق، جازدىق تا.

–ءبىراق ودان ەشكىم باس تارتىپ وتىرعان جوق قوي. ءبارىبىر سالىناتىنى بەلگىلى.

–مەنىڭ ويىمشا، بۇل جوبانىڭ ارتىندا باي وليگارحتار تۇر. ولار «تەك پايدا تاپسام» دەيدى. جالپى ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە وسى وليگارحتار جەتەدى. ارينە ۇلتتى ويلايتىندارى دا بار. از. كوبىسىنىڭ ويى – تەك اقشا تابۋ. ولاردىڭ دۇنيەسىنىڭ ءبارى سىرتتا. بانك تە، بيزنەس تە – سولاردىكى. وليگارحتار ءقاۋىپتى، ولار ءبارىن ساتىپ الادى.

–ءبىراق ءبارىبىر قوعامعا جاناشىرلىق، مەملەكەتتىك سانا دەگەن بولۋى كەرەك قوي.

–نەگىزى مەملەكەتتە، قوعامدا بەلگىلى ءبىر تەپە-تەڭدىك بار. مۇناي مەن گازدان تۇسكەن اقشانىڭ ءبىر بولىگى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا جۇمسالىپ جاتىر.  وعان پرەزيدەنتتىڭ ءوزى كەپىل بولىپ وتىر. ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. مەنىڭ قورقاتىنىم – پرەزيدەنتتەن كەيىنگى جاعداي قالاي بولادى؟ كىم كەلەدى؟ ويتكەنى شىنى كەرەك، وليگارحتاردىڭ بارلىعى دا بيلىككە تالاسادى. بايلاردىڭ ءومىرى باسقا. قاراپايىم حالىق مۇنى ءتۇسىنۋى كەرەك. سوندىقتان بىرلىك پەن حالىقتىڭ بەلسەندىلىگى بارىنەن دە ماڭىزدى. پرەزيدەنت اۋىلدان شىققان ءقازاقتىلدى تۇلعا. ال قازىرگى وليگارحتاردىڭ ءبارى دە ورىستىلدىلەر. ولاردىڭ بارلىعىندا كوسموپوليتتىك تۇسىنىك بار. ءبىز قازاقتىڭ دوسى – قازاق، قازاقتىڭ دوسى – ءبىلىم ەكەنىن ۇعىنۋىمىز قاجەت. ءبىز ءبىلىمدى ۇلت بولۋعا ۇمتىلعانىمىز ابزال.

–ءبىراق ەكولوگيالىق ماسەلەنى العا تارتا وتىرىپ، وزىڭىزگە ساياسي ۇپاي جيناپ جۇرگەن جوقسىز با؟

–ءبىز ساياسي ۇيىم ەمەسپىز. الايدا، قوعامعا ادال قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ساياساتكەر-تۇلعالار بولسا، قولداۋ كورسەتۋگە دايىنبىز. ءبىراق ساياساتپەن اينالىسپايمىز. ەگەر اينالىسساق، نەگىزگى ماقساتىمىزدان اۋىتقىپ كەتەمىز. قايتالاپ ايتايىن، ەكولوگيا ساياساتتان جوعارى تۇر. مەملەكەت تە ءقازىر ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋگە بەلسەنە كىرىسىپ جاتىر. دەمەك، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز ولارمەن ۇيلەسىپ، ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ تۇر.

– «بايتاق-بولاشاق» ەكولوگيالىق اليانسى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنە كىمدەر مۇشە؟

–بەلسەندىلىگىمىزدىڭ كۇن سايىن ارتىپ كەلە جاتقانىن مىنا ءبىر دەرەكتەر ايعاقتاي تۇسكەندەي: ءبىزدىڭ ينستاگرامدا - 340 مىڭ، الەۋمەتتىك جەلىدە - 160 مىڭداي تۇراقتى تىركەلگەن جازىلۋشى - وقىرمانىمىز بار. جاقىن ۋاقىتتا اليانس «تازا ەل. kz» اتتى اقپاراتتىق پورتال اشۋدى كوزدەپ وتىر. ءبىزدىڭ اليانسقا حالقىمىزدىڭ ەكولوگيالىق بولاشاعى سەنىپ تاپسىرىلعان.  ۇيىمعا ەلىن، ۇلتىن ويلاعان، قازاقتىڭ تانىمال تۇلعالارى مۇشە. ولار – وزدەرىن ىسپەن دالەلدەپ جۇرگەن ادامدار. بەلگىلى تۇلعالاردى شوعىرلاندىرعان مۇنداي ۇيىم قازاقستاندا جوق. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز بارعان سايىن ىقپالدى بولىپ كەلە جاتىر. مۇنى ساياساتكەرلەر دە بايقاپ وتىر. اليانستىڭ اقساقالدار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى،  «بايتاق-بولاشاق»  رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ قۇرمەتتى پرەزيدەنتى – الەمدىك دارەجەدەگى تۇلعا ولجاس ومار ۇلى سۇلەيمەنوۆ. قازاقتىڭ وسىنداي قايراتكەر ازاماتتارىنىڭ باسىن قوسقان ۇيىمنىڭ ۇسىنىستارىن بيلىك تە ءقازىر قاپەرگە الۋدا. استانانى كوگىلدىر وتىنمەن تولىق قامتۋ تۋرالى بىرنەشە جىل بۇرىن ايتقان ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز ورىندالۋدا.  جاقىندا اتىراۋدا وتكەن جيىندا شاھاردى «جاسىل قالاعا»  اينالدىرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەردىك. قالا ماڭايىنداعى زاۋىت تۇربالارىنا ارنايى سۇزگىش قويۋ، اۆتوكولىكتەردى گازعا اۋىستىرۋ سەكىلدى ۇسىنىستاردىڭ بارلىعى ايتىلدى. مۇنىڭ بارلىعى جۇزە اسىرۋعا بولاتىن جوبالار.
–قازىرگى ب ا ق پەن ينتەرنەت كوزدەرىندە ەڭ قىزۋ تالقىلانىپ جاتقان ماسەلە، ول قىتايداعى قازاقتاردىڭ جايى...

 –راس،  قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ جايى ءبىزدى قاتتى الاڭداتىپ وتىر. مۇنى تەك ساياسي ديپلوماتيالوىق جولمەن عانا شەشە الامىز. بۇل جەردە مىنا ماسەلەنى ەسەپكە الۋىمىز قاجەت: جۇڭگو – قۋاتتى يمپەريا. ەكونوميكاسى مىقتى ەل. سوندىقتان مۇنى تەك قانا ساياسي جولمەن شەشۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بۇل ورايدا ۇلكەن جۇمىس جاساپ جاتىر. دەمەك، ماسەلەنى سونشالىقتى ۋشىقتىرىپ كەرەگى جوق. جۇڭگو قازاقستانعا ۇلكەن ينۆەستيسيا قۇيىپ جاتقان ەل. ال  قازاق حالقىن ولارعا قارسى قويۋدىڭ قاجەتى شامالى. قىتايدا 1،5 ميلليوننان اسا قانداستارىمىز تۇرادى.  دەمەك، ولارعا قيىندىق تۋماۋىن دا ويلاۋىمىز قاجەت. بىزگە ساياسي تەحنولوگيا ارقىلى جۇمىس ىستەپ، كورپەمىزگە قاراي كوسىلە وتىرىپ، ماسەلەنى تەزىرەك  شەشكەنىمىز دۇرىس.

سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن بەرىك بەيسەن ۇلى